توهین و افترا دو مفهوم حقوقی در حقوق کیفری هستند که غالبا با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شوند. هر دو رفتار از منظر قانون جرم محسوب می‌شوند و برای مرتکبان آن‌ها مجازات تعیین شده است. با این حال، میان توهین و افترا تفاوت‌های مهمی وجود دارد. در این مقاله به زبانی ساده اما با لحن رسمی و حقوقی، ابتدا به تعریف هر یک می‌پردازیم، سپس تفاوت‌های آن‌ها را بررسی می‌کنیم و در نهایت مجازات‌های قانونی مرتبط با هر کدام را توضیح می‌دهیم. هدف این است که عموم مردم با این مفاهیم آشنا شوند تا در روابط اجتماعی خود آگاهانه‌تر عمل کنند و در صورت لزوم از حقوق خود دفاع نمایند.
تعریف جرم توهین و عناصر آن
توهین به طور کلی به رفتاری گفته می‌شود که طی آن یک فرد با الفاظ یا حرکات تحقیرآمیز، حیثیت و احترام فرد دیگری را خدشه‌دار می‌کند. به بیان ساده، توهین یعنی بی‌احترامی کردن و کوچک شمردن دیگری از طریق گفتار یا کردار. به عنوان مثال، فحاشی کردن، استفاده از کلمات رکیک، ناسزا گفتن، نسبت‌های تحقیرآمیز دادن یا حتی انجام برخی اعمال فیزیکی (مانند هل دادن عمدی شخص به قصد بی‌احترامی) می‌تواند مصداق توهین باشد. مهم نیست این رفتار در حالت عصبانیت رخ دهد یا به شوخی؛ اگر موجب تحقیر و هتک حرمت شود، از نظر قانونی توهین محسوب می‌شود.
از منظر عنصر قانونی، جرم توهین در ماده ۶۰۸ «قانون مجازات اسلامی (کتاب تعزیرات)» تعریف شده است. براساس ماده ۶۰۸، توهین به افراد (از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک) در صورتی که مشمول حد قذف نشود جرم بوده و برای آن مجازات تعیین شده است. منظور از «قذف» در این ماده، نسبت دادن زنا یا لواط به فردی دیگر است که حکمی متفاوت دارد (در بخش‌های بعدی به آن اشاره خواهیم کرد). بنابراین قانون‌گذار به صراحت توهین به دیگران را ممنوع کرده و آن را قابل مجازات دانسته است.
عنصر مادی جرم توهین همان کلمات یا رفتارهای توهین‌آمیزی است که از مرتکب سر می‌زند. هر گفتار یا کردار اهانت‌آمیز که باعث جریحه‌دار شدن شخصیت و آبروی طرف مقابل شود، عنصر مادی این جرم را تشکیل می‌دهد. عنصر روانی (معنوی) در جرم توهین نیز قصد و نیت توهین‌کننده است؛ یعنی فرد باید عمدا و با آگاهی دست به بی‌احترامی بزند. به عبارتی اگر ثابت شود شخص به قصد شوخی و بدون نیت اهانت سخنی گفته ولی طرف مقابل برداشت توهین‌آمیز کرده است، در تفسیر حقوقی ممکن است سونیت لازم برای تحقق جرم توهین احراز نشود. با این حال، غالب موارد توهین به صورت عمدی و از روی قصد رخ می‌دهد.
مجازات قانونی توهین
جرم توهین در نظام حقوقی ایران با توجه به شرایط آن، مجازات‌های متفاوتی می‌تواند داشته باشد. در اکثر موارد که توهین شامل قذف (نسبت دادن زنا یا لواط) نیست، مجازات جرم توهین جزای نقدی درجه شش پیش‌بینی شده است. براساس قانون، جزای نقدی درجه شش در حال حاضر شامل جریمه‌ی نقدی بیش از بیست میلیون ریال تا هشتاد میلیون ریال می‌شود. این مجازات به موجب اصلاحات اخیر قانون (قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب ۱۳۹۹) جایگزین مجازات‌های سابق مانند حبس کوتاه‌مدت یا شلاق تعزیری شده است. به بیان دیگر، فردی که دیگری را فحاشی و توهین کند، در صورت شکایت شاکی و اثبات جرم، معمولا به پرداخت مبلغی جریمه در حدود مذکور محکوم خواهد شد.
اما در صورتی که رفتار توهین‌آمیز فرد مشمول جرم قذف باشد، مجازات شدیدتری اعمال می‌شود. قذف به معنای نسبت دادن ارتکاب زنا یا لواط به دیگری است. قذف یک جرم حدی به شمار می‌رود و قانون برای آن مجازات مشخص و ثابتی در نظر گرفته است. بر اساس ماده ۲۴۵ به بعد از «قانون مجازات اسلامی»، هر کس به دیگری زنا یا لواط را نسبت دهد و نتواند آن را ثابت کند، مرتکب جرم قذف شده و به ۸۰ ضربه شلاق حدی محکوم می‌شود. این حکم حتی اگر شخص به یک فرد فوت‌شده چنین نسبتی بدهد نیز اجرا می‌گردد؛ یعنی ورثه فرد فوت‌شده می‌توانند از قاذف (نسبت‌دهنده) شکایت کنند. بنابراین توهین‌های بسیار شدید که مصداق قذف باشند، از شمول مجازات جزای نقدی خارج شده و با مجازات حدی (شلاق) مواجه خواهند بود.
علاوه بر این، قانون برای برخی مصادیق خاص توهین نیز مواد جداگانه‌ای دارد. برای مثال، توهین به مقامات و مسئولان دولتی یا توهین به مقدسات و ارزش‌های مورد احترام عمومی دارای عناوین مجرمانه ویژه‌ای در قانون هستند که مجازات سنگین‌تری مانند حبس تعزیری برای آن‌ها مقرر شده است. از جمله می‌توان به ماده ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی اشاره کرد که توهین به برخی مقامات حکومتی را جرم‌انگاری کرده است، یا ماده ۵۱۴ که توهین به بنیان‌گذار جمهوری اسلامی و مقام رهبری را مشمول حبس می‌داند. هرچند این موارد فراتر از بحث عادی توهین و افترا هستند، ذکرشان نشان می‌دهد قانون‌گذار برای حفظ حرمت اشخاص و ارزش‌های مهم، حساسیت ویژه‌ای دارد.
تعریف جرم افترا و عناصر آن
افترا در لغت به معنای نسبت دادن دروغین یک امر ناپسند به دیگری است. در حقوق کیفری نیز افترا جرمی است که طی آن یک فرد، جرم یا عمل خلاف قانونی را به طور صریح به شخص دیگری نسبت می‌دهد بدون آن‌که بتواند صحت آن را اثبات کند. به عبارتی، افترا یعنی متهم کردن دروغین یک فرد به انجام جرم. برای مثال، اگر کسی publicly (علنی) یا در جمع به دروغ بگوید «فلان شخص دزد است» یا در روزنامه بنویسد «فلانی مرتکب اختلاس شده است» در حالی که هیچ مدرک معتبری برای اثبات این ادعا ندارد، مرتکب جرم افترا شده است.
عنصر قانونی جرم افترا در ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) آمده است. مطابق ماده ۶۹۷، هر کس به وسیله اوراق چاپی یا خطی، درج در روزنامه و جراید، نطق در مجامع یا هر وسیله‌ی دیگر، به شخصی امری را صریحا نسبت دهد یا آن را منتشر کند که بر اساس قانون آن امر جرم محسوب می‌شود و نتواند صحت ادعای خود را ثابت نماید (و عمل انتسابی مشمول حد قذف نباشد)، مرتکب افترا شده است. به بیان ساده‌تر، برای تحقق افترا شرایط زیر لازم است:
- نسبت دادن صریح جرم: فرد مفتری (افترا زننده) صریحا انجام عملی را که در قانون جرم است، به دیگری نسبت می‌دهد. این نسبت‌دادن می‌تواند شفاهی (مثلا سخنرانی در جمع) یا کتبی (مثلا چاپ در رسانه‌ها یا شبکه‌های اجتماعی) یا به هر شکل علنی دیگر باشد. پس اگر کسی صرفا اهانت یا توصیف توهین‌آمیز کند (بدون نسبت جرم)، افترا محقق نمی‌شود بلکه ممکن است توهین باشد.
- جرم بودن امر انتسابی: عملی که نسبت داده می‌شود باید در قانون جرم شناخته شده باشد. نسبت دادن کارهای غیراخلاقی که جرم نیستند (مثلا نسبت دادن یک صفت زشت یا خلاف عرف اما نه خلاف قانون) افترا به معنای خاص کیفری محسوب نمی‌شود، هرچند می‌تواند توهین تلقی گردد. برای نمونه، نسبت دادن اختلاس فقط در مورد یک کارمند دولت معنی دارد (چون اختلاس جرم مختص کارکنان دولت است)؛ اگر کسی فرد عادی‌ای را که کارمند دولت نیست متهم به اختلاس کند، در واقع جرمی را نسبت داده که از او سر نمی‌زند، بنابراین این عمل از نظر حقوقی افترا تلقی نمی‌شود و ممکن است صرفا توهین یا نشر اکاذیب باشد.
- عدم اثبات صحت ادعا: شرط مهم افترا این است که مفتری نتواند ادعای خود را ثابت کند. یعنی اگر کسی دیگری را متهم به جرمی کرد، باید برای رهایی از اتهام افترا، صحت گفته‌ی خود را در دادگاه با دلایل و مدارک معتبر اثبات نماید. در غیر این صورت، قانون وی را دروغگو قلمداد کرده و بابت لطمه زدن به حیثیت و آبروی طرف مقابل، او را مجازات می‌کند. (لازم به ذکر است که در جرم توهین، نیازی به اثبات یا عدم اثبات درستی گفتار نیست؛ حتی اگر شخص واقعا دارای صفتی باشد که به او گفته شده، باز هم عمل توهین‌کننده جرم است. این یکی از تفاوت‌های اساسی توهین و افتراست که در بخش بعد به تفصیل می‌آید).
عنصر مادی جرم افترا همان عمل انتساب دادن جرم است؛ یعنی گفتن یا نوشتن مطلبی حاوی اتهام مجرمانه به دیگری و انتشار آن به نحوی که به گوش یا نظر دیگران برسد. توجه داشته باشید که معمولا افترا زمانی معنی پیدا می‌کند که به نحوی نزد اشخاص ثالث مطرح شود و باعث خدشه‌دار شدن وجهه اجتماعی فرد گردد. اگر دو نفر در خلوت باشند و یکی دیگری را به جرم دروغینی متهم کند، از منظر حقوقی ممکن است بیشتر جنبه توهین یا تهدید داشته باشد تا افترا، زیرا افترا معمولا با پخش شایعه مجرمانه در بین مردم همراه است. عنصر معنوی افترا نیز وجود سونیت است؛ یعنی فرد آگاهانه و عامدانه جرم جعلی را به دیگری نسبت دهد. البته حتی اگر کسی گمان می‌کرده گفتۀ او راست است ولی نتواند آن را ثابت کند، از نظر قانون نتیجه یکی است و عمل او افترا محسوب خواهد شد. بنابراین بهتر است افراد قبل از مطرح کردن هر ادعای کیفری علیه دیگران از صحت آن مطمئن باشند و بی‌گدار به آب نزنند.
همچنین ذکر این نکته ضروری است که افترا لزوما به صورت لفظی یا مکتوب نیست، بلکه می‌تواند از طریق اعمال و صحنه‌سازی‌های مجرمانه نیز صورت گیرد. به این حالت در عرف حقوقی «افتراي عملی» گفته می‌شود. برای مثال اگر شخصی به منظور متهم کردن دیگری، وسایل جرم (مانند مواد مخدر، سلاح یا اموال مسروقه) را مخفیانه در خودروی او یا محل کارش قرار دهد تا وانمود کند آن فرد مرتکب جرم شده است، و در نتیجه‌ی این صحنه‌سازی آن فرد بی‌گناه تحت تعقیب قرار گیرد، عمل فرد اول نیز افترا (از نوع افتراي عملی) محسوب می‌شود. قانون در ماده ۶۹۹ مجازات اسلامی برای این گونه رفتارها مجازات حبس از سه ماه تا یک‌سال و نیم یا تا ۷۴ ضربه شلاق تعیین کرده است. به عبارت دیگر، چه با حرف و چه با عمل، اگر کسی بخواهد دیگری را به دروغ مجرم جلوه دهد، با برخورد قانونی مواجه خواهد شد.
مجازات قانونی افترا
براساس ماده ۶۹۷ قانون مجازات اسلامی (اصلاحی ۱۳۹۹)، مجازات جرم افترا (قولی) نیز مانند توهین معمولی، جزای نقدی درجه شش تعیین شده است. بنابراین کسی که مرتکب افترا شود (یعنی به دروغ به دیگری اتهام کیفری بزند و نتواند آن را اثبات کند)، به پرداخت مبلغی بین ۲۰ میلیون تا ۸۰ میلیون ریال جریمه نقدی محکوم خواهد شد. این مجازات به عنوان جایگزینی برای حبس تعزیری در نظر گرفته شده تا از زندانی شدن افراد در جرایم کم‌اهمیت‌تر خودداری شود و به جای آن تنبیه مالی اعمال گردد. البته این به معنای خفیف بودن جرم افترا نیست؛ همین که سابقه کیفری برای فرد مفتری درج می‌شود و مجبور به پرداخت جریمه سنگین می‌گردد، اثر بازدارنده قابل توجهی دارد.
قانون‌گذار در ماده ۶۹۷ یک تبصره مهم نیز آورده است: اگر انتشار اتهام واردشده خود باعث “اشاعه فحشا” (گسترش بی‌بندوباری و فساد در جامعه) شود، حتی در صورتی که صحت اتهام ثابت گردد نیز فرد منتشرکننده به همان مجازات افترا محکوم خواهد شد. این تبصره بدین خاطر است که برخی امور، حتی اگر واقعیت داشته باشند، بیان علنی آن‌ها به مصلحت جامعه نیست و موجب هتک حرمت عمومی یا ترویج بی‌اخلاقی می‌شود. برای مثال، انتشار علنی جزئیات یک جرم منافی عفت نسبت به یک فرد، اگرچه ممکن است واقعیت داشته باشد، می‌تواند مصداق اشاعه فحشا تلقی شود؛ در چنین حالتی حتی اثبات آن نیز رافع مسئولیت کیفری نخواهد بود. البته چنین مواردی خاص هستند و به تشخیص قاضی و شرایط پرونده بستگی دارند.
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، افترا می‌تواند به شکل عملی نیز رخ دهد (مثال صحنه‌سازی جرم در ماده ۶۹۹). مجازات افترا‌ی عملی طبق ماده مزبور، حبس تعزیری (از ۳ ماه تا ۱۸ ماه) یا شلاق تا ۷۴ ضربه است که نشان از شدت برخورد قانون با این رفتار دارد. بنابراین در مجموع، در جرم افترا بسته به نوع آن، مجازات یا جزای نقدی درجه شش (برای افترا قولی و نوشتاری) یا حبس تعزیری/شلاق (برای افترا عملی) قابل اعمال است.
تفاوت‌های توهین و افترا
با توجه به تعاریف و توضیحات بالا، روشن شد که توهین و افترا علیرغم شباهت در این که هر دو از جرایم علیه حیثیت اشخاص هستند، تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند. مهم‌ترین تفاوت‌های این دو جرم را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد:
- ماهیت رفتار: توهین رفتاری است که به طور مستقیم شان و شخصیت فرد را هدف قرار می‌دهد؛ مانند فحاشی یا استفاده از عبارات تحقیرآمیز. در مقابل، افترا نسبت دادن جرم به فرد است؛ یعنی مدعی می‌شویم شخص عملی انجام داده که قانونا جرم است. به عبارت دیگر، در توهین لزوما حرف از ارتکاب جرم توسط طرف مقابل نیست، بلکه هر گونه بی‌احترامی و کلمات زشت را شامل می‌شود. اما افترا مشخصا پای یک اتهام کیفری در میان است.
- صحت یا عدم صحت ادعا: در جرم توهین، درستی یا نادرستی موضوع توهین مطرح نیست. حتی اگر کسی حقیقتا دارای صفت یا ویژگی باشد که دیگری به او نسبت داده (مثلا واقعا بیمار روانی باشد ولی دیگری او را با لفظ تحقیرآمیز “دیوانه” خطاب کند)، باز هم عمل توهین‌کننده جرم است. اما در افترا، صحت ادعا نقش کلیدی دارد؛ اگر کسی جرمی را به دیگری نسبت دهد و بتواند صحت آن را با مدارک کافی ثابت کند، اصولا جرمی به نام افترا رخ نداده است (مگر در شرایط خاص تبصره اشاعه فحشا که بیان شد). افترا زمانی محقق می‌شود که اتهام وارده کذب یا بدون دلیل اثبات‌پذیر باشد.
- نحوه ارتکاب: توهین می‌تواند به صورت لفظی، رفتاری یا حتی نوشتاری در هر شرایطی رخ دهد؛ در حضور خود فرد یا حتی غیابی (مثلا پست کردن مطلب موهن درباره کسی). این جرم نیاز به انتشار عمومی ندارد و حتی یک فحش رودررو میان دو نفر نیز در صورت شکایت شخص مخاطب، قابل پیگیری است. در مقابل، افترا معمولا با انتقال یک اتهام به گوش دیگران همراه است؛ یعنی یا علنی بیان می‌شود یا به شکلی منتشر می‌گردد که به اعتبار اجتماعی شخص ضربه بزند. اگر شما در خلوت به خود فرد بگویید «تو مجرمی»، بیشتر به توهین شبیه است؛ اما اگر این حرف را در جمع یا در رسانه مطرح کنید، افترا تلقی می‌شود چون هدف آن تخریب حیثیت اجتماعی فرد نزد دیگران است. بنابراین وجه انتشار و عمومی شدن در افترا پررنگ‌تر از توهین است.
- ارکان قانونی متفاوت: هر دو جرم در قانون تعریف شده‌اند اما در مواد جداگانه با شرایط متفاوت. ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامی اختصاص به توهین (ساده) دارد، در حالی که ماده ۶۹۷ به افترا (قولی و نوشتاری) می‌پردازد. همچنین ماده ۶۰۸ اشاره می‌کند که اگر توهین شامل قذف باشد، از شمول این ماده خارج می‌شود و حکم دیگری (حد قذف) دارد. ماده ۶۹۷ هم صراحتا شرط “جرم بودن امر انتسابی” و “عدم اثبات” را ذکر کرده است. بنابراین مستند قانونی هریک متفاوت است و برای اثباتشان نیز باید شرایط قانونی خاص آن جرم احراز شود.
- مجازات‌ها: اکنون طبق قوانین جاری، مجازات اصلی توهین و افترا (قولی) تقریبا یکسان است و هر دو جزای نقدی درجه شش (جریمه مالی نسبتا سنگین) دارند. اما در موارد شدیدتر، مجازات‌ها تفاوت می‌کند: توهین‌های بسیار وقیح که مصداق قذف باشد ۸۰ ضربه شلاق حدی دارند، و از سوی دیگر افترا اگر به شکل عملی باشد می‌تواند تا ۱۸ ماه حبس یا شلاق تعزیری داشته باشد. افزون بر این‌ها، در افترا اگر انتشار اتهام منجر به اشاعه فحشا گردد، حتی اثبات درستی اتهام مانع مجازات نخواهد بود. به طور خلاصه، قانون‌گذار در حالت عادی هر دو جرم را با جریمه نقدی تنبیه می‌کند، ولی بسته به نوع و شرایط، مجازات شدیدتری برای مصادیق خاص پیش‌بینی کرده است.
- جنبه شاکی خصوصی: هر دو جرم توهین و افترا از جرایم قابل گذشت هستند؛ یعنی تعقیب کیفری آن‌ها منوط به شکایت شاکی خصوصی (فردی که توهین یا افترا به او شده) است. تفاوتی که گاه مطرح می‌شود این است که در افترا چون پای یک اتهام کیفری در میان است، ممکن است پس از شکایت فرد زیان‌دیده، دستگاه قضایی حساسیت بیشتری نشان دهد. اما در نهایت، آغاز رسیدگی در هر دو مورد نیازمند شکایت فرد توهین‌شده یا مفتَرَا علیه (کسی که به او افترا زده‌اند) است. بنابراین اگر شخصی مورد توهین یا افترا قرار گرفت، باید خودش اقدام به طرح شکایت نماید تا پرونده کیفری تشکیل شود.
پیگیری قانونی و توصیه پایانی
توهین و افترا هر دو می‌توانند آثار سو اجتماعی و شخصی برای افراد داشته باشند. توهین باعث رنجش روحی، خدشه‌دار شدن کرامت انسانی و ایجاد کدورت و نزاع می‌شود. افترا نیز می‌تواند اعتبار و آبروی افراد را مخدوش کند و حتی زندگی شخص را با مشکلات جدی مواجه سازد، چرا که متهم شدن به جرم (هرچند کذب) ممکن است تبعاتی مانند تحقیقات پلیس یا نگاه منفی جامعه را به دنبال داشته باشد. از این رو قانون به‌طور صریح از حقوق شهروندان در برابر این قبیل رفتارها حمایت کرده و ابزار قانونی لازم برای برخورد با توهین‌کنندگان و افترازنان را فراهم آورده است.
اگر فردی مورد توهین یا افترا قرار گیرد، بهترین اقدام آن است که خونسردی خود را حفظ کرده و از طریق قانون احقاق حق کند. تجربه نشان داده است که درگیر شدن مستقیم و تلافی کردن شخصی، اوضاع را بدتر می‌کند و چه‌بسا خود فرد آسیب‌دیده را نیز درگیر مسئولیت کیفری (مثلا بابت یک توهین متقابل یا درگیری فیزیکی) نماید. بنابراین، توصیه می‌شود در چنین مواقعی با جمع‌آوری مدارک و شواهد (پیامک، صدای ضبط‌شده، شاهدان عینی و غیره) به مراجع قضایی ذی‌صلاح مراجعه کنید و از حق قانونی خود بهره‌مند شوید. مقام قضایی پس از بررسی ادله، در صورت اثبات توهین یا افترا، فرد مجرم را به مجازات مقرر محکوم خواهد کرد و این می‌تواند تا حدودی جبران‌کننده لطمه حیثیتی وارده باشد.
از سوی دیگر، پیشگیری بهتر از درمان است. همه‌ی ما در زندگی روزمره باید مراقب گفتار و رفتار خود باشیم. احترام متقابل و رعایت حرمت اشخاص نه تنها یک وظیفه اخلاقی و اجتماعی است، بلکه تخطی از آن می‌تواند مسئولیت قانونی به دنبال داشته باشد. دانستن تفاوت توهین و افترا از این جهت مهم است که آگاه باشیم چه حرف‌ها و اقداماتی خطوط قرمز قانونی را رد می‌کنند. مثلا ممکن است فردی نداند که متهم کردن بدون سند دیگران به انجام جرم (هرچند به شوخی) می‌تواند برایش سابقه کیفری ایجاد کند. آگاهی حقوقی باعث می‌شود جلوی بسیاری از مشکلات قبل از وقوع گرفته شود.
در نهایت، در صورت مواجهه با موارد پیچیده یا هنگامی که درگیر پرونده‌ای مربوط به توهین یا افترا شدید، مشورت با یک وکیل باتجربه و متخصص در امور کیفری بسیار راهگشا خواهد بود. یک حقوقدان آگاه به جزئیات قوانین و رویه قضایی می‌تواند به شما در جمع‌آوری ادله، تنظیم شکواییه صحیح و دفاع موثر در دادگاه کمک کند. آقای رضوان کرامتی، وکیل پایه یک دادگستری که در تهران، سمنان، مازندران و البرز فعالیت دارد، با دانش و تجربه خود می‌تواند در پرونده‌های مرتبط با توهین و افترا راهنمایی‌های ارزنده‌ای ارائه دهد و مدافع حقوق موکلان خویش باشد. بهره‌گیری از تخصص وکیل علاوه بر افزایش احتمال موفقیت در پرونده، استرس و دغدغه‌های شما را در طی فرآیند دادرسی کاهش می‌دهد.
جمع‌بندی: توهین و افترا هر دو جزو جرایم علیه حیثیت و آبروی اشخاص‌اند اما با یکدیگر متفاوتند. توهین، اهانت و بی‌احترامی مستقیم به شخص است و افترا، وارد کردن اتهام مجرمانه دروغین به او. قانون برای هر دو رفتار مجازات تعیین کرده و افراد را از ارتکاب آن‌ها برحذر داشته است. امیدواریم با توضیحات ارائه‌شده، مرز میان توهین و افترا برای خوانندگان گرامی روشن شده باشد. همواره به یاد داشته باشیم که حرمت و کرامت انسانی افراد خط قرمز قانونی و اخلاقی است و رعایت آن نشانه‌ی فرهنگ و قانون‌مداری ما در جامعه خواهد بود.